موضوع مالیات از لحاظ سابقه تاریخی در اعصار مختلف جوامع بشری به روش‌های گوناگون رواج داشته است. در زندگی انسان‌های اولیه و گروه‌های اجتماعی کوچک‌تر وضع مالیات به طور رسمی صورت نمی‌گرفت، اما افراد هر خانواده به جای پرداخت نقدی و یا غیر نقدی، به طور مستقیم در کارهای عمومی مشارکت می‌کردند.
با گسترش زندگی شهرنشینی نیاز به مؤسسات عمومی مانند پلیس، ارتش، دادگستری و .... افزایش یافت، لذا تکالیف شخصی و خانوادگی افراد از وظایف اجتماعی تفکیک و متمایز گردید و وظایف اجتماعی مانند قضاوت، حفظ انتظامات و امنیت به هیئت حاکمه یا دولت محول گردید. بنابراین، با توجه به سنگینی مسئولیت‌های دولت، افراد قسمتی از درآمد و دارایی خود را برای تأمین مخارج دولت می‌پردازند.
مالیات منطقی‌ترین منبع تأمین اعتبار در بودجه کل کشور و مالیه عمومی اقتصاد سالم هر کشوری است که تشخیص صحیح و وصول دقیق آن از اشخاص حقیقی و حقوقی می‌تواند ضمن کاهش فاصله طبقاتی در کشور، سلامت اقتصادی جامعه را تضمین کند و دولت را در کمک‌رسانی به نیازهای خدمات ضروری یاری نماید.
تعاریف مختلفی از مالیات ارائه شده است که در اینجا به سه تعریف اشاره می‌شود:
مالیات یک نوع هزینه اجتماعی است که افراد جامعه به تناسب استفاده از این هزینه اجتماعی پرداخت آن را تقبل می‌کنند.
مالیات شامل انتقال بخشی از درآمدهای جامعه به دولت و یا بخشی از سود فعالیت‌های اقتصادی است که به دولت می‌رسد، چون ابزار و امکانات دستیابی به این درآمدها و سودها را دولت فراهم آورده است.
مالیات مبلغی است که افراد و مؤسسات برای تأمین بخشی از هزینه‌ها و تحقق برخی از اهداف دولت می‌پردازند و معمولاً متناسب با میزان درآمد، هزینه و یا ثروت آنها است.
دولت‌ها معمولاً مالیات را برای رسیدن به اهداف مختلفی وضع می‌کنند که می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
در اخذ و جمع‌آوری مالیات بایستی ۲ اصل زیر مورد توجه قرار گیرد:
۱) اصل فایده: بر اساس این اصل مالیات بایستی به طریقی تعیین گردد که افراد یا گروه‌هایی که از خدمات دولتی بهره‌مندمی شوند، به میزان بهره‌مندی، در تا مین هزینه‌های دولت مشارکت کنند. مالیات بر مصرف و فروش بر پایه این اصل قرار دارد.
۲) اصل توانایی پرداخت: بر اساس این اصل وضع مالیات باید به طریقی تعیین گردد که افراد یا گروه‌هایی که توانایی پرداخت بیشتری دارند، مالیات بیشتری بپردازند. مالیات بر درآمد بر پایه این اصل قرار دارد.
بر اساس قوانین و مقررات مالیاتی کشور مالیات‌های قابل وصول توسط دولت و اشخاص حقیقی و حقوقی به ۲ گروه کلی زیر تقسیم می‌شود:
گروه اول: مالیات‌های مستقیم
گروه دوم: مالیات‌های غیر مستقیم
مالیات‌های مستقیم، مالیات‌هایی هستند که دولت به طور مستقیم بر دارایی‌ها و درآمدهای افراد وضع می‌کند.
مالیات‌های مستقیم به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:
این نوع مالیات از محل اموال و دارایی‌های اشخاص وصول می‌شود و شامل موارد زیر است:
۱- مالیات بر ارث: هنگامی که شخصی فوت می‌کند، آنچه که از وی در زمان فوت باقی می‌ماند، به وراث آن شخص تعلق می‌گیرد.
۲- حق تمبر: حق تمبر اسناد تجاری، قراردادها و اسناد مبادله شده بین بانک‌ها و مشتریان و سایر اوراق به این شرح می -باشد: چک، سفته و برات، اسناد تجاری قابل انتقال، و قراردادها و اسناد مبادله شده بین بانک‌ها و مشتریان و سایر اوراق و مدارک.
این نوع مالیات از محل درآمد متعلق به اشخاص حقیقی و حقوقی دریافت می‌شود و شامل موارد زیر است:
۱- مالیات بر درآمد املاک: مالیات بر درآمد املاک شامل ۲ زیر مجموعه به شرح ذیل می‌باشد:
o مالیات بر درآمد اجاره املاک: درآمد مشمول مالیات املاکی که به اجاره واگذار می‌گردد عبارت است از کل مال‌الاجاره، اعم از نقدی و غیر نقدی، پس از کسر ۲۵ درصد بابت هزینه‌ها و استهلاکات و تعهدات مالک نسبت به مورد اجاره. البته چنانچه اجاره یک ملک تنها راه کسب درآمد یک شخص حقیقی باشد، تا میزان مشخصی از مبلغ که دولت در انواع مالیات بر درآمد حقوق از مالیات معاف کرده باشد، نیازی به پرداخت مالیات بر درآمد املاک نخواهد بود.
o مالیات بر درآمد نقل و انتقالات املاک و حق واگذاری محل: کلیه اشخاص حقیقی یا حقوقی اعم از مالکین عین ملک و یا مستاجرین دارای حق واگذاری محل (بابت هرگونه سرقفلی محل کسب یا انتقال حقوق مربوط به حق تصرف محل و یا حقوق ناشی از موقعیت تجاری) مشمول این نوع مالیات می‌باشند.
۲- مالیات بر درآمد حقوق: درآمد حقوق عبارت است از درآمدی که شخص حقیقی در خدمت شخص دیگر (اعم از حقیقی یا حقوقی) در قبال تسلیم نیروی کار خود بابت اشتغال در ایران بر حسب مدت یا کار انجام شده به طور نقد یا غیر نقد تحصیل می‌کند. حال، درآمد مشمول مالیات حقوق عبارت است از حقوق ((مقرری یا مزد (*مزد عبارت است از وجوه نقدی یا غیر نقدی یا مجموع آنها که در مقابل انجام کار به کارگر پرداخت می‌شود)، یا حقوق اصلی)) و مزایای مربوط به شغل اعم از مستمر و یا غیر مستمر قبل از وضع کسور و پس از کسر معافیت‌های مقرر در قانون.
حقوق و مزایای مستمر، عبارت است از حقوق ثابت و مزایایی که به طور مستمر و مداوم در طی سال (به صورت ماهانه) به کارکنان پرداخت و یا در اختیار آنان قرار می‌گیرد. که این نوع مزایا خود به دو دسته تقسیم می‌شوند:
*) مزایای مستمر نقدی: مزایایی هستند که به طور مستمر و نقدی به کارکنان پرداخت می‌گردد. مانند فوق‌العاده شغل، حق جذب، حق اولاد، حق مسکن، فوق‌العاده‌های بدی آب و هوا و.....
**) مزایایی مستمر غیر نقدی: مزایایی هستند که به صورت مستمر ولی به طور غیر نقد به کارکنان تعلق می‌گیرد. مانند مسکن و یا اتومبیلی که از طرف کارفرما در اختیار کارکنان قرار می‌گیرد.
مزایای غیر مستمر، عبارت است از مزایایی بر اساس قانون کار و یا مقررات استخدامی موسسه به طور غیر مستمر و فقط در شرایط و زمان خاصی به کارکنان پرداخت و یا در اختیار آنان قرار می‌گیرد. این نوع مزایا نیز از لحاظ نقدی و غیر نقدی به ۲ دسته تقسیم می‌شوند:
*) مزایای غیر مستمر نقدی: مزایایی هستند که به طور غیر مستمر و نقدی به کارکنان پرداخت می -گردد. مانند اضافه کار، هزینه سفر، فوق‌العاده مأموریت، پاداش، کارانه و.....
**) مزایای غیر مستمر غیر نقدی: مزایایی هستند که به صورت غیر مستمر و به طور غیر نقدی به کارکنان تعلق می‌گیرد. مانند لباس کار و خواروبار که هر چند ماه یک بار به کارکنان اعطا می‌گردد.
البته لازم به ذکر است که در تعریف مالیات بر درآمد حقوق، این نوع مالیات تنها به حقوق‌هایی که بالاتر از سقف تعیین شده باشند، تعلق می‌گیرد و حقوق‌های پایین‌تر از این مبلغ از پرداخت این نوع مالیات معاف هستند. میزان معافیت مالیات بر درآمد حقوق، هر ساله در قانون بودجه سنواتی مشخص می‌شود.
از جمله دیگر معافیت‌های مالیاتی درآمد حقوق به این شرح می‌باشند:
مطابق ماده ۹۱ ق.م.م، درآمدهای حقوق به شرح زیر مشمول معافیت مالیات حقوق هستند:
۳- مالیات بر درآمد مشاغل: درآمدی که هر شخص حقیقی از طریق اشتغال به مشاغل تجاری مانند خدمات پزشکی ارائه شده و مواردی از این قبیل در ایران تحصیل می‌کند، پس از کسر معافیت‌های مقرر، مشمول مالیات بر درآمد مشاغل می‌باشد.
لازم به توضیح است که درآمد شرکت‌های مدنی (اعم از اختیاری یا قهری) و همچنین درآمدهای ناشی از فعالیت‌های مضاربه در صورتی که عامل (مضارب) یا صاحب سرمایه شخص حقیقی باشد نیز تابع مقررات سرفصل مالیات بر درآمد مشاغل می‌باشد.
صاحبان مشاغل مکلف هستند دفاتر و یا اسناد و مدارک حسب مورد را که با رعایت اصول و ضوابط مربوط (از جمله اصول و ضوابط مربوط به تنظیم دفاتر تجاری موضوع قانون تجارت در خصوص تجار) تنظیم می‌شود برای تشخیص درآمد مشمول مالیات، نگهداری و اظهارنامه مالیاتی خود را بر اساس آنها تنظیم کنند.
۴- مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی: جمع درآمد شرکت‌ها و درآمد ناشی از فعالیت‌های انتفاعی سایر اشخاص حقوقی که از منابع مختلف در ایران یا خارج از ایران کسب می‌شود، مطابق قانون مشمول مالیات خواهد بود، که به این مالیات، مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی گفته می‌شود.
۵- مالیات بر درآمد اتفاقی: هر درآمد نقدی و یا غیر نقدی که اشخاص حقیقی یا حقوقی به صورت بلاعوض و یا از طریق معاملات محابا تی (منظور از معامله به ارزش غیرمتعارف و یا قیمت خیلی جزئی) و یا به‌عنوان جایزه یا هر عنوان دیگر از این قبیل تحصیل می‌کند، مشمول این سرفصل مالیاتی است.
۶- مالیات حق‌الوکاله: وکلای دادگستری و کسانی که در محاکم اختصاصی وکالت می‌کنند مکلف هستند در وکالت‌نامه های خود رقم حق‌الوکاله‌ها را قید نمایند و معادل ۵ درصد آن بابت علی‌الحساب مالیاتی روی وکالت‌نامه تمبر الصاق و ابطال کنند.
مالیات‌های غیرمستقیم، مالیات‌هایی هستند که قیمت کالاها و خدمات اضافه شده و به مصرف‌کننده تحمیل می‌گردد. این نوع مالیات نیز به ۳ دسته به شرح ذیل تقسیم می‌گردد:
مالیات بر واردات در مالیات‌های غیرمستقیم، به سیاست‌های کلان بازرگانی و شرایط اقتصادی کشور وابسته است. این نوع مالیات، با عنوان حقوق و عوارض گمرکی، از تولیدکنندگان خارجی یا تاجرهای واردکننده اخذ می‌شود، در حقیقت، دولت این مالیات را وضع می‌کند تا کالای خارجی در هنگام ورود به کشور متحمل هزینه بیشتری شود و در نتیجه با این استراتژی، تولیدکنندگان کالای خارجی مجبور می‌شوند تا برای رسیدن به سودآوری، اقدام به افزایش قیمت کالای وارداتی کنند. و افزایش قیمت کالای وارداتی باعث می‌شود این کالا در رقابت با کالای داخلی راه سختی در پیش داشته باشد و بنابراین، این نوع مالیات از صنایع داخلی حمایت می‌کند و همچنین یک راه درآمدزایی برای دولت می‌باشد. مالیات بر واردات با توجه به قیمت، ارزش، ویژگی و یا مشخصات کالاها تعیین می‌گردد. که شامل حقوق گمرکی، سود بازرگانی، حق ثبت سفارش کالا، و مالیات بر واردات اتومبیل می‌باشد.
مصرف‌کنندگان برخی کالاهای خاص مثل الکل و یا سیگار، بایستی این نوع مالیات غیرمستقیم را بپردازند. در واقع طبق اصول مالیاتی، پرداخت مالیات بر مصرف، وظیفه تولیدکننده کالای مربوطه می‌باشد. اما تولیدکنندگان این مالیات را با افزودن بر قیمت کالا، از خریداران اخذ می‌نمایند. کالاهایی که مشمول مالیات بر مصرف می‌شوند عبارت هستند از:
o مالیات بر فرآورده‌های نفتی
o مالیات تولید الکل طبی و بهداشتی
o مالیات نوشابه‌های غیرالکلی
o مالیات بر فروش سیگار
o مالیات اتومبیل
o مالیات نقل و انتقال اتومبیل
o مالیات حق اشتراک تلفن‌های خودکار و خدمات مخابراتی بین‌المللی
o مالیات نوار ضبط صوت و تصویری
o مالیات فروش خاویار
ارزش‌افزوده یا Value Added Tax در قانون تجارت ایران، تعریف مشخصی دارد. طبق ماده سوم قانون مالیات بر ارزش‌افزوده، تفاوت بین ارزش کالا یا خدمت عرضه شده با ارزش کالا یا خدمت خریداری‌شده در یک بازه زمانی مشخص، ارزش‌افزوده می‌باشد. ارزش‌افزوده را بایستی مالیات بر مصرف دانست و در صدها کشور دنیا اجرا می‌گردد. مالیات بر مصرف را هر واسطه‌ای در کسب‌وکار کالا و خدمات، بایستی از مشتری دریافت و به حساب سازمان امور مالیاتی کشور به عنوان نماینده دولت، واریز کند.
مالیات بر ارزش‌افزوده در واقع مالیاتی است که در چند سال اخیر توسط دولت از فعالان کسب‌وکار (شخصیت‌های حقوقی و حقیقی)، از مرحله تولید تا توزیع اخذ می‌گردد. وقتی یک صندلی تولید می‌شود تا به دست مصرف‌کننده برسد، ده‌ها خدمت روی آن انجام می‌شود و باید مالیات آنها جداگانه پرداخت شود. مالیات بر ارزش‌افزوده به سه دسته مصرفی، درآمدی و تولیدی تقسیم‌بندی می‌شود و مشمولان باید نسبت به پرداخت مالیات و عوارض در موعد مقرر اقدام نمایند تا مشمول جرائم نشوند.
o مالیات بر ارزش‌افزوده تولیدی:
در مالیات بر ارزش‌افزوده از نوع تولیدی، اعمال مالیات هم بر فروش کالاهای مصرفی و هم بر فروش کالاهای سرمایه‌ای صورت می‌پذیرد. یعنی بنگاه اقتصادی با خرید کالا هیچ‌گونه اعتبار مالیاتی را کسب نمی‌کند.
o مالیات ارزش‌افزوده مصرفی:
تمام مخارج سرمایه‌گذاری ناخالص مالیات در ارزش‌افزوده مصرفی به دلیل این که بر اساس کالاها و خدمات مصرفی است، حذف می‌گردند.
o مالیات بر ارزش‌افزوده درآمد:
در مورد مالیات بر ارزش‌افزوده از نوع درآمد گفته می‌شود که مالیات بر فروش تولید خالص کالاهاست و این گونه پس از کسر هزینه استهلاک به سرمایه‌گذاری خالص، ارزش‌افزوده از نوع درآمد به آن تعلق می‌گیرد.
مالیات‌های تکلیفی، مالیات‌هایی هستند که پرداخت‌کنندگان وجوه طبق قانون مالیات‌های مستقیم مکلف به کسر و پرداخت آنها در مواعد قانونی تعیین شده می‌باشند.
مالیات‌های تکلیفی عبارتند از:
نویسنده: سمیه جهانی
